Nakon što su Džingis-kanove horde poharale Iran u drugoj polovici XIII. stoljeća, njegov unuk, Hulagu-kan, utemeljio je Ilkhanidsku dinastiju koja je vladala Iranom sve do 1335. godine. Ilkhanidi su vrlo brzo prigrlili iransku kulturnu baštinu, a tradicionalni mongolski šamanizam zamijenili su islamom. Tada nastupa njihov kulturni procvat, vidljiv prije svega u arhitekturi. Najsjajniji dragulj iz ilkhanidskog vremena znameniti je mauzolej kana Oljaytua, osmog vladara dinastije, u njihovoj kasnijoj prijestolnici Sultaniji, u pokrajini Zanjan, sjeverozapadno od Teherana. Smatra se da su ilkhanidski vladari prelaskom na šijitizam namjeravali prenijeti relikvije kalifa Alija i njegova sina Huseina iz Bagdada u Sultaniju. No kako se to nije ostvarilo, svetište je postalo mauzolej kana Oljaytua. Nakon Oljaytuove smrti grad je vrlo brzo izgubio značaj.
Mauzolej je sagrađen između 1302. i 1312. godine. Impozantna građevina osmerokutnog oblika okrunjena je kupolom visokom četrdeset devet metara, prekrivenom tirkizno-plavim pločicama, i okruženom s osam vitkih minareta. Unutrašnje uređenje odlikuje se dekorativnim uzorcima i tehnikama koje su odraz spoja perzijske i arapske umjetnosti tog vremena. Zidovi su izvorno bili ukrašeni opekom svjetlozlatne boje i tamnoplavim pločicama koje su formirale velike natpise pisane cvjetnom kufskom kaligrafijom. Dio unutarnje dekoracije čine još uvijek sačuvane freske i mozaici. Građevina je nesumnjivo poslužila kao nadahnuće za kasnije sagrađeni Taj Mahal u Indiji.
Restauracije na mauzoleju započete su u XIX. stoljeću i uz povremene prekide traju do današnjih dana. Zbog inovativnih arhitektonskih formi i konstrukcija koje predstavljaju važnu poveznicu u razvoju islamske arhitekture u središnjoj i zapadnoj Aziji, što se posebno odnosi na kupolu s dvostrukom stjenkom, te na elaboriranu upotrebu materijala, tehnika i tema u dekoraciji, mauzolej je 2005. godine stavljen pod UNESCO-vu zaštitu kao dio svjetske kulturne baštine.
Autor: Anastazija Pulja
